Alkmaar, Stedelijk Museum

Noord-Holland

Victorie, geschiedenis en kunst met plezierige details
Het Stedelijk Museum in Alkmaar maakt met enkele topstukken een aantrekkelijke presentatie. Door de lokale geschiedenis en identiteit voorop te stellen, wordt een samenhangend verhaal verteld. De beeldende kunst speelt een rol, maar is ingebed in het grote verhaal van de zeventiende eeuw.  De kunst onderstreept de geschiedenis van de stad en sommige individuele bewoners. Buiten, aan de andere kant van het plein, zie je de grote kerk. Aan deze kant van het plein loop je langs een gevel met mooie horizontale houten lambrisering: de oude geschiedenis in een nieuw gebouw. Achter die gevel zit niet alleen het museum, maar ook de bibliotheek en een kunstuitleen.

Ver verleden, vroeger en nu
Vroeger, toen we op de lagere school jaartallen moesten “stampen”, leerde je: 1573: Bij Alkmaar begint de victorie. Wat hield dat in? Ik ben het vrijwel vergeten, maar hier wordt het uitgelegd in een opstelling die ongetwijfeld ook is bedoeld voor plaatselijke scholen. Met enige scepsis begonnen we dan ook aan dit verhaal. Dat is niet terecht, want  de tentoonstelling zit zo aardig in elkaar dat je met plezier het traject volgt. Aan de hand van aantekeningen van de stadsbestuurder Nanning van Foreest (1529- 1592) worden de ontwikkelingen besproken rondom het Spaanse beleg in 1573.
Foreest stond midden in de woelige strijd van de Tachtigjarige Oorlog. Geboren in Alkmaar als katholiek patriciër eindigde hij zijn leven in Den Haag als Raadsheer van de Hoge Raad van Holland, Zeeland en West-Friesland. Dit weet ik inmiddels omdat ik, enthousiast door de presentatie,  thuis op het internet ben gaan zoeken naar Foreest. Wat kan een museum meer wensen, dan dat de bezoeker thuis ook aan de slag gaat! In Delft kwamen we later nog eens een gedenksteen in het huis van zijn broer tegen, die lijfarts was van Willem van Oranje. Zonder dit verhaal in Alkmaar hadden we dit niet opgemerkt.
Je kunt het verhaal over het beleg meemaken door een personage uit te kiezen en diens belevenissen op kleine schermen met geluid te volgen. Ik vond het leuker naar alle voorwerpen en hun uitleg te kijken. Voor kinderen is dit soort identificatie met een persoon waarschijnlijk aantrekkelijker. De inrichting is leuk, vol en afwisselend.

David Leenderts en pastoor Eylard Dirksz van Waterland (1530- 1573) Onbekend kunstenaar, 17e eeuw.

Er hangt een klein schilderijtje met twee portretjes van katholieke priesters. Uit het bijschrift leerde ik die in eerste instantie konden onderduiken, maar tijdens het beleg worden verraden en uiteindelijk na het beleg, op 11 december 1573, worden opgehangen. “Ze groeien uit tot martelaren” vermeldt het bijschrift. De Victorie zit vol met zulke feiten die inzicht geven in hoe weinig zachtzinnig we met elkaar omgingen. Wie schreef ook al weer dat je van de geschiedenis veel kan leren?
Als je de grote schuttersportretten bekijkt die hier hangen, ziet de tevredenheid van de overwinnaars. De klus is geklaard, de welvaart kan voor hen beginnen.

Museaal en huiselijk
Op dezelfde speelse manier is ook de Gouden Eeuw opgezet. Je loopt door een ensemble dat zowel huiselijk als museaal is met nog steeds aandacht voor details in bijschriften. Je hoeft je niet in de geschiedenis te verdiepen, je kunt ook de kunst bekijken.  Er is een aardige mix van schilderijen, meubels en kleine voorwerpen zoals glas en porselein gemaakt.

Zaaloverzicht Gebruiksvoorwerpen.

Bij het glas staan ook bodemvondsten uit de stad en dus zie je glazen, prachtige fragiele glazen, met gaten. Soms zag ik die schade niet eens meteen in het glas, maar viel het me pas op in de schaduw van het voorwerp. het ziet er  mysterieus uit.

Glas uit de archeologische vondsten.

Lokale Schilders
Er is aandacht voor lokale schilders zoals de schilders-familie Van der Heck en Van Everdingen, van de laatsten werd in September 2016 een grote overzichtstentoonstelling gemaakt. Je kijkt met plezier naar het merendeel van de schilderijen. Ze horen weliswaar niet bij de top van onze kunstgeschiedenis, maar het zijn vaak wel hele mooie schilderijen met een goed oog voor detail.

Er hangen nogal wat schuttersstukken bij. Van Everdingens schuttersstuk van de Officieren en vaandeldragers van de Oude Schutterij is opmerkelijk, zoals in het filmpje over  schilders uit de 17e-eeuw is te zien.

Officieren en vaandeldragers van de Oude Schutterij, Caesar Boëtius van Everdingen, 1657.

In dit statige enorme stuk zitten toch weer smakelijke details zoals de sluit-strik van een broek en hoe het licht op de zoom van de mantel valt en de gekke zool met spijkers, die zo lijkt het net over de rand van de verhoging valt!

Detail uit de Officieren en Vaandeldragers van de Oude Schutterij, Caesar Boëtius van Everdingen, 1657.

Detail uit de Officieren en Vaandeldragers van de Oude Schutterij, Caesar Boëtius van Everdingen, 1657.

Van Everdingen is een meester in het detail en er zit een prachtige originele lijst om zijn schuttersstuk. De meeste schuttersstukken zijn wat houterig. Dat is eigenlijk ook niet zo vreemd: de schilder moest de gezichten van deze belangrijke heren in hun belangrijke functies als officier en of vaandeldrager laten zien. Te veel joligheid wordt dan niet gewaardeerd. Slechts een enkele schilder kan daar een goed ‘verhaal’ van maken, Hals en Rembrandt blijven uitzonderingen.
Hoewel de ‘Nachtwacht’ nu als het absolute topstuk van de Gouden Eeuw wordt beschouwd, werd het indertijd door de opdrachtgevers afgekeurd. De officieren wilden eigenlijk hun geld terug want ze kwamen niet voldoende of niet goed genoeg in beeld.
Van Everdingen  was uiteindelijk een belangrijk Alkmaars schilder die zowel voor het stadsbestuur, als ook voor de gegoede burgerij werkte. Hij was bevriend met Jacob van Campen, de architect van het Mauritshuis en Huis Ten Bosch, waar hij ook schilderijen voor maakte.

Portret van Cornelis Jacobsz Groot, Caesar Boetius van Everdingen, 1656.

Van Everdingen  hoorde bij de hogere burgerij van Alkmaar en schilderde classicistisch qua onderwerp en stijl. Dat is goed in de opdrachten te zien die hij voor belangrijke vertrekken, zoals de raadzaal van het stadhuis, schilderde. Alles is wat statig, maar wel ongelofelijke sappig geschilderd als je bijvoorbeeld, zoals gezegd, naar de kleding kijkt.

Kunst of en geschiedenis?
Wie kunst belangrijker vindt dan geschiedenis, kan met een gerust hart naar de 17^e eeuw in Alkmaar gaan. Er is een zeeslag van Willem van der Velde, de Oude, in zijn bekende stijl met pen in natte ondergrond. De opstelling wordt regelmatig aangepast. Toen we de eerste keer voor de site het museum bezochten hangt hier bijvoorbeeld uit de collectie een prachtige warme en vrolijke “Heilige Familie” (Josef, Maria en de baby Jezus) van Honthorst. Door de levendigheid van het schilderij voel je je meteen betrokken bij het werk. Daar kan Van Everdingen niet tegen op. Maar Van Everdingen was een heel ander soort schilder dan Honthorst.

Heilige Familie, Gerard van Honthorst, 1632.

De laatste reisde naar Italië, zag er de grote Renaissance meesters en raakte onder de invloed van Caravaggio, de schilder die zowel het gewone volk, als scherpe licht donker contrasten in zijn werk gebrukte. In zijn tijd werd dit drama, ook in het noorden, gewaardeerd. In 2017 was de Honthorst verdwenen en vervangen door een ensemble met schilderijen van Caesar Boëtius van Everdingen, maar we laten in ons filmpje toch de Honthorst zien, omdat dit schilderij bij de eigen collectie van het museum hoort.

https://vimeo.com/240563511?utm_source=email&utm_medium=vimeo-cliptranscode-201504&utm_campaign=28749

Saenredam in Alkmaar
Er is een prachtig interieur van de Grote of Laurenskerk door Saenredam. Dit laat meteen het grote voordeel zien van een stedelijk museum dat zich op de eigen geschiedenis richt. In het bijschrift staat dat het onbekend is wie de opdracht aan de, ook toen al, beroemde Pieter Jansz. Saenredam gaf. Het is een enorm werk en zo’n groot schilderij is uitzonderlijk voor Saenredam. Hij schilderde het waarschijnlijk in 1665, een jaar voor zijn dood, en men vraagt zich af of hij het daarom niet signeerde?
Het is een opvallend groot schilderij, ik ken eigenlijk geen ander schilderij van Saenredam da zo groot is. Ik heb een foto gemaakt waarop Kristoffel bij het schilderij staat om het enorme formaat te laten zie.

Kristoffel voor het Saenredam schilderij in Alkmaar.

Voor het schilderij krijg je het gevoel een volkomen realistische doorkijk te zien, zowel in de zijbeuk, als ook in het middenschip.
In werkelijkheid is het onmogelijk tegelijkertijd door de zijbeuk te kijken, als ook frontaal voor het orgel van het middenschip te staan. In de kerk kun je zo ver in de zijbeuk kijken, als je er rechter voor staat, het middenschip wordt dan optisch aan de linkerkant  verkort. Zie de onderstaande een foto.

Het huidige interieur, maart 2016 van de Grote of Laurenskerk te Alkmaar.

Pas thuis, vergelijkend op het scherm, viel me de kracht op van Saenredams compositie pas echt op. Dat is wat goede kunst doet: het spreekt allerlei zintuigen aan. Je kijkt niet alleen, maar je maakt mee wat op zo’n schilderij gebeurt. Als je het werk analyseert, voel je dat je niet tegelijkertijd zo ver in de zijbeuk kunt kijken en recht voor het grote orgel staan. Maar bij het bekijken van het schilderij, is dat niet erg. Als ik bij het fotograferen recht voor het orgel was gaan staan, dus meer naar rechts, zouden we minder ver in de zijbeuk kunnen kijken.

Interieur van de Grote of Laurenskerk, Pieter J. Saenredam, waarschijnlijk 1665.

Saenredam plooit heel ongemerkt de linker zijbeuk iets naar voren. Hij maakt de doorgang wat ronder en dus iets breder  Tussen de blanke muren van het middenschip worden de lijnen van het bijna gouden houten tongewelf dominant in het centraal perspectief. Saenredam schildert  het grote orgel met de stralende deuren net iets breder dan in de werkelijkheid. Je richt je door die kleur automatisch op het orgel en neemt pas in tweede instantie de diepte van de zijbeuk waar. Daar in die gang, verlies je je in de ingewikkelde dakconstructie en in de anekdote van het plassende hondje. (Zo’n plassend hondje was indertijd gebruikelijker in de kerk. Het komt in ieder geval vaker voor bij  kerkinterieurs.)

Detail, plassend hondje.

In feite laat Saenredam je een ervaring meemaken. De ervaring van het lopen door de kerk. Als je in de kerk loopt, ligt de doorkijk van de zijbeuk nog in je herinnering als je al naar het orgel kijkt. Het schijnt dat een mens 10 seconden nodig heeft om het hoofd weer vrij te maken voor het volgende beeld. Daardoor leidt Saenredam ons om de tuin: hij toont de ervaring van de ruimte, niet de werkelijkheid . Hij spreekt onze herinnering aan, of laat ons die ervaring voor het schilderij meemaken.
Zo wordt de werkelijkheid een kunstwerk: het zit ingenieus in elkaar, maar net even anders dan in het echt. Misschien is het schilderij daardoor toch beter, mooier en aansprekender dan de realiteit? (De kerk staat schuin tegenover het museum. Je kunt er zo nog even naar toe lopen met de herinnering van het schilderij in het hoofd.)

Een kerkinterieur van Emanuel de Witte
Naast het kerkinterieur van Saenredam hangt het in 2021 aangekochte  “Interieur van een gefantaseerde katholieke kerk “door Emanuel De Witte. (1616/17-1691/92) De Witte werd in Alkmaar geboren, maar werkte uiteindelijk in Amsterdam. Hij leidde een rommelig leven en pleegde zelfmoord rond de jaarwisseling van 1691/92.
De Witte was in zijn tijd al beroemd door zijn hele speciale, vaak bedachte, kerkinterieurs met kunstige perspectieven. Dit schilderij is rond 1670-80 gemaakt. Tijdgenoten zouden het door de versiering aan de muren en het imposante grafmonument van een bisschop meteen als een katholieke kerk hebben herkend. De opening in de koepel van het dak zou verraden hebben dat dit geen Hollandse kerk kan zijn.
Bovendien waren in die tijd katholieke kerken alleen als zogenaamde ‘huiskerken’ toegestaan in de Republiek! En zo’n kleine huiskerk is heel wat anders dan dit imposante gebouw. (Denk bijvoorbeeld aan Ons’ Lieve Heer op Solder.)

Interieur van een gefantaseerde katholieke kerk, Emanuel De Witte, ca. 1670/80.

Bergense School
Sinds 2017 is er op de bovenste etage met schilderijen een zaal met de Bergense School. De Bergense School wat is dat?, had wat mij betreft de titel kunnen zijn, want het wordt niet duidelijk. Zijn dat schilders (vrouwen en mannen) die tussen 1900 en 1970 in Bergen woonden tussen1900 en 1970? Zijn het schilders die bevriend zijn met elkaar? Zijn het schilders  waarvan de mecenas Piet Boendermaker werk kocht? Zijn het schilders die samen naar Mallorca reisden en daar werkten? Zijn het schilders die qua stijl het midden hielden tussen Impressionisme en Expressionisme en tot 1940 nog een vleugje Kubisme dankzij de Franse schilder Henri Le Fauconnier die ook al in Bergen woonde? Of is het, zoals Charley Toorop zei: “Een vloek om tot de Bergense School te worden gerekend”?
In dit deel van de ‘vaste collectie’ zitten erg veel bruiklenen van andere instellingen. Het zal wel niet de meerderheid zijn, maar ik schat dat meer dan een derde van de kunstwerken uit andere musea, of van particuliere verzamelaars komt. Iets meer concentratie, iets meer helderheid in wat je wilt vertellen en vooral een duidelijker opstelling zodat bezoekers meteen ontdekken waar de opstelling begint, zou helpen.
Naast al mijn gemopper toch een lichtpuntje: de drie schilderijen van Gerrit Willem van Blaaderen vielen alle drie op. Prachtig authentiek werk van een man die goed had gekeken naar goede kunst.

Zwarte schuur bij ’t Oude Hof, Gerrit Willem van Blaaderen, 1921.

PS
Wie vooruit denkt, bestelt bij de boekhandel reeds voor feestdagen en verjaardagen voor de leukste familieleden, de beste vrienden en de aardigste buren onze:
Gids naar Nederlandse musea, Op weg naar de kunst,
Auteurs: Micky Piller en Kristoffel Lieten; Uitgever Waanders in de Kunst.
Altijd actueel door de QR codes die verbinden met onze site voor commentaar en de website van het museum voor informatie! Aan Alkmaar heb je dan in de tijd van de renovatie 2023 niets, maar allerlei andere musea staan er wel in.

Bewaren

Bewaren

Bewaren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.