Drachten, Museum Dr8888

Friesland

Splinters avant-garde
Bijna een eeuw geleden bouwden de Franciscaner Monniken een klooster in het centrum van Drachten. Nadien werd het stadhuis en nog later het Museum Smallingerland, een combinatie van de Oudheidkamer Smallingerland en het Streekmuseum. Dat klinkt niet veel belovend voor de moderne kunst, maar de Oudheidkamer had wel degelijk een hele bijzondere collectie; namelijk een deel uit de erfenis van Thijs Rinsema (1877-1947).
Rinsema was samen met zijn jongere broer Evert (1880-1958) schoenmaker in Drachten. Ze namen hun vaders schoenmakerij annex winkel aan de Drachtense Zuidkade over. In zijn vrije tijd schildert Thijs en Evert schrijft spreuken tijdens het schoenlappen. Het Museum Dr8888 eert hen in 2022 nog met 2 stijlkamers en een klein kabinet op de begane grond. Hun werk is verbonden met De Stijl door hun vriendschap met Theo van Doesburg. Door hun vriendschap werd Van Doesburg in Drachten voor het kleuradvies van een woningproject gevraagd.

De broers Rinsema zijn echte Friezen: op zichzelf en slechts een enkeling kent hun ware interesses. Men wist in Drachten dat het bizondere mannen waren, maar de oprechtheid en de kwaliteit van hun bezigheden werd niet serieus genomen. De broers hadden een uitgebreide klantenkring. Thijs repareerde met veel fantasie en de jongere broer Evert ontwierp ook nieuwe schoenen.
Inmiddels is er meer aandacht voor de Rinsema’s gekomen. in 1974 maakte Thom Mercuur als eerste In Franeker een tentoonstelling. Vervolgens werd men in Drachten wakker, het museum kreeg een nieuwe naam: Museum Dr8888. Als je het uitspreekt, staat er ‘Drachten’. Die 8888 zijn een taalgrapje van de Duitse DaDa kunstenaar Kurt Schwitters, een vriend van de Rinsema’s. Hij schreef het gedicht W8888888 (Wachten).

Vreemde vrienden
De vrienden van de twee schoenmakers, Schwitters en van Doesburg, werden vreemd gevonden in het traditionele Drachten. Evert Rinsema ontmoette Theo Van Doesburg in 1914, tijdens de mobilisatie in een Tilburgse kazerne. Van Doesburg liet zijn kistjes bij hem lappen en zag dat de schoenmaker Heraclitos (een Griekse filosoof, uit de 5de eeuw voor Christus) las. Ze werden vrienden en bleven bevriend tot aan Van Doesburgs dood in 1931. Dat is uitzonderlijk voor “Does”, want die maakte nogal eens ruzie, en verliet vrijwel alle clubjes waar hij ooit bij hoorde.
Van Doesburg waardeerde de ‘spreuken’ van Evert Rinsema. Hij maakte in 1920 een aparte “De Stijl-Editie” met “Verzamelde volzinnen van Evert Rinsema”. Daarin staan dingen als:
“De menigte oordeelt niet zij vonnist”
of
“men moet wel een meester in/ het zwijgen/  zijn om dagen te kunnen zwijgen/ zonder pauzeren.”

DaDa
Door Van Doesburg leerden de Rinsema’s Kurt Schwitters (1877-1948) kennen, een belangrijk lid van de internationale DaDa beweging, Dada was tijdens Wereldoorlog I in het neutrale Zürich ontstaan, als beweging tegen alles: van oorlog tot avantgarde in de beeldende kunst. Kunstenaars en schrijvers uit heel Europa deden mee. Ze ontmoetten elkaar in het Cabaret Voltaire waar ze DaDa opvoeringen maakten: voorstellingen met vreemde geluiden, verkleed in vreemde kostuums. Theo van Doesburg wilde meedoen. Hij ontmoette Tristan Tzara, een van de stichters van het dadaisme, in Parijs, reisde vervolgens naar Zürich en wil dan Dada naar Nederland brengen.

DaDa in Dr8888
In januari 1923 slaagt Van Doesburg er eindelijk in met zijn DaDa ‘veldtocht’ in Den Haag te beginnen. Veel van zijn DaDa vrienden hebben het laten afweten, maar Schwitters en de in Nederland wonende Vilmar Huszar doen mee. Hoewel Schwitters beeldend kunstenaar is, maakte hij als DaDa lid ritmische klank- en cijfergedichten die hij zelf voordroeg. Ook in Drachten.

Reclame voor de DaDa-avond in Drachten 1923.

In de Drachtster Courant stond een bespreking van de DaDa voordracht die K. Schwitters op vrijdagavond 13 april in de Phoenix had gehouden. Volgens de krant hadden “de veertig aanwezigen, (die) zich tevoren vermoedelijk verbeeld hebben, als nuchtere plattelanders meer zelfbeheersing te kunnen toonen dan de doorsnee-stedeling, zich krom gelachen.” Volgens de krant Op de avond zelf las Schwitters volzinnen uit het werk van Evert voor. Volgens de Drachter was hij slechts eenmaal ernstig, namelijk toen hij de spreuken uit het boekje van Evert Rinsema voorlas.
Thijs en Evert leerden Schwitters door Van Doesburg kennen en Thijs raakt bevriend met hem. Hij schildert diens portret.

Kurt Schwitters, geschilderd door Thijs Rinsema, 1922-26

Schwitters maakte collages die hij “Merz” noemde. Samen maakten ze bij Rinsema aan tafel en kleine doosjes van collages. Het museum heeft twee Rinsema doosjes.

Collage-doosjes van Thijs Rinsema, 1924-1930.

Als Theo van Doesburg in 1931 overlijdt en Schwitters later voor de nazi’s naar Noorwegen vlucht, verliest Thijs Rinsema het contact met de avant-garde. Na de verhuizing van zijn broer Evert naar Assen in 1932 raakt hij geïsoleerd.

Schoenmakerij Rinsema
Thijs kocht via Van Doesburg een beeldje van Archipenko. Dit beeldje wordt de aanleiding van een renovering: er komen andere meubels en kleuren in het huis. Er staat nog één stoeltje in het museum. De winkel bij de schoenmakerij verandert: opeens zijn er heldere kleuren: De Stijl komt Drachten binnen.

Stoeltje in de Rinsema stijlkamer van Museum Dr8888. Foto 2022.

Het atelier / woonkamer van Thijs in Museum Dr8888. Let op het gele plafond. Foto 2022.

Ooit stond er een treintje op de uitgefreesde dubbele rand van de tafel ….

De winkel bij de schoenmakerij verandert: opeens zijn er heldere kleuren: een blauwe toonbank, schoenenkast en etalage. De Stijl komt Drachten binnen!

De winkel met de schoenenkast achter de toonbank. Foto 2022.

Papegaaienbuurt
De Stijl komt nog op een andere manier binnen in Drachten. Door de broers Rinsema leerde Van Doesburg de Drachtense gemeentearchitect Cees Rienks de Boer kennen. Die kreeg in 1920 een opdracht voor zestien middenstandshuizen. De Boer vroeg Van Doesburg een kleurenschema voor de huizen, buiten en binnen. Buiten werden de voordeuren knal rood, de kozijnen stralend blauw en geel voor ander houtwerk. De Stijl werkte met de primaire kleuren rood, blauw en geel op witte vlakken en vaak ‘de niet-kleur’ zwart.

Kleurontwerp buitenkant huizen, huidige Torenstraat in Drachten, Theo van Doesburg, 1921.

Wie goed kijkt ziet echter dat deze kleuren in de praktijk niet altijd primair waren.

Torenstraat, december 2017.

Het kleurenschema werd niet gewaardeerd, het wijkje werd neerbuigend ‘Papegaaienbuurt’ genoemd. Een jaar na oplevering was het houtwerk al weer over geschilderd. In 1988, ruim zestig jaar later, en ruim tien jaar na Thom Mercuurs tentoonstelling, kwamen de originele kleuren weer terug. De naam Papegaaienbuurt werd een erenaam, sterker nog inmiddels is de buurt trots op hun verleden. De kleuren van het houtwerk aan de achterkant van de huizen wordt vaak weer teruggebracht, terwijl dat niet verplicht is.
In 2015 overleed de laatste huurster van nummer 3 uit dit rijtje en de gemeente kocht het huis. Zo ontstond het Van Doesburg Rinsemahuis. (Waarom Rinsema hierbij betrokken wordt, is vergezocht. Ze woonden er niet. Maar anderzijds, zonder Evert was Van Doesburg nooit in Drachten geweest, dat is waar.) Dankzij een Stichting is er uitgebreid materiaalonderzoek aan deze museumwoning gedaan waardoor de originele kleuren binnen en buiten zijn hersteld.

Niet principieel
Bij de grijze voordeur van het Van Doesburg Rinsemahuis blijkt dat Van Doesburg niet zo streng in de leer is. Grijs is geen primaire kleur, maar een mengsel van zwart, wit en waarschijnlijk ook blauw. Het blauw van de kozijnen is ook niet puur. Uit het verfonderzoek blijkt dat alle huizen verschillende gelen, rode en blauwen hebben.

Nr 3 is het meest linkse huis, foto september 2022.

Van Doesburg bepaalde ook de kleuren van de interieurs. Hij gebruikte kleur voor alle vlakken: plafond, muren en de vloeren, de kozijnen, deuren en kasten. De intensiteit van de kleur wordt binnen aangepast aan de lichtinval. Zo is bijvoorbeeld het geel van de schuifdeuren in de zonnige voorkamer anders dan in de kozijnen achter.

Doorkijk van de voor- naar de achterkamer, begane grond, foto 2022.

Hoewel alle kamers waren behangen, staan op de muren grote kleurvlakken die per muur verschillen. Door de hoge witte plinten die overgaan in het wit van de vloer ontstaat als het ware een lijst die aan de zijkanten doorloopt en bovenaan door een brede witte rand wordt afgesloten. Soms loopt die rand door in een wit plafond. Ook dat is per kamer anders.
Zo zou het gevoel ontstaan IN een schilderij te wonen. (We kennen deze ruimte behandeling, helaas in zwart-wit, op foto’s van de ateliers die Mondriaan inrichtte.) Er werd uiterst secuur gewerkt.Uit het onderzoek blijkt dat alle kleuren verschillende keren dun zijn opgezet. Dat geeft zo’n kleur extra diepte.

Deel van de voorkamer, begane grond, foto 2022.

Van Doesburg zat tijdens de ontwerpfase in Weimar en correspondeerde met gemeentearchitect Cees de Boer over de kleuren en de schema’s. Kennelijk vond die al die heldere kleuren iets te jolig, want op de verdieping heeft hij het schema aangepast door zachtere kleuren.

De grote achterkamer, van de verdieping met de kleuren van De Boer, foto 2022.

In de achterkamer is bovendien geen wit meer geschilderd in de hoeken en aan de bovenkant. In de tweede achterkamer is alleen helder blauw, wit en lichtgrijs gebruikt.

De tweede achterkamer, op de verdieping, foto 2022.

Het kleine voorkamertje, heeft geen kleur: er zijn donkere en licht grijze vlakken met een zwarte plint.

Het ‘zolderkamertje’, foto september 2022.

De overloop heeft rood op het plafond, net als de spijlen van het trappenhuis, de leuning is geel en de vloer van de overloop een zwart vlak in wit.

Doorkijk van deze kamer naar de overloop, foto september 2022.

Tijdgebonden en Grapjes
In de keuken werd vermoedelijk op een kachel en een petroleumstel gekookt. Er is geen stromend water in deze middenstandswoningen. Er is een pomp, dat was al een hele vooruitgang. Het valt misschien niet meteen op, maar er is dan ook geen badkamer: je ging naar het badhuis, of werd in een teiltje in de keuken gewassen.

Keuken met pomp, foto september 2022.

Het trappenhuis vind ik nog mooier dan de benedenkamers. In de gang is op de zijkant een witgeschilderd houten rasterwerk over stralend blauw aangebracht. Het geeft een mooie levendigheid als je er langs loopt. Natuurlijk is het hele vlak weer in dikke witte randen gevangen, afgesloten door een geel pilaartje waaraan de witte trapleuning zit. De spijltjes zijn rood, als tegenwicht boven dat speelse witte raster op blauw.

Het trappenhuis, let ook op de rode spijltjes dwars over de wit zwarte trap. Foto september 2022.

Bovenaan de trap is een mooie trompe l’oeil gezet, een grapje voor het oog. Komend van beneden staan op de bovenste vier treden zwarte vlakken.

Bovenste vier treden van onder naar boven.

Draai je je op de overloop om, dan …. zie je een zwarte rechthoek!

Bovenste vier treden van boven naar beneden.

Rijks Landbouw Winterschool
Neem even de tijd na je bezoek aan de museumwoning om naar de overkant te lopen om de ramen van de voormalige Rijks Landbouw Winterschool te bekijken.

De voormalige Rijks landbouw winterschool aan de Torenstraat.

Theo van Doesburg maakte hier ook het kleurontwerp en gebruikte groen, oranje en paars! Geen primaire kleuren, maar mengkleuren: groen = geel en blauw; oranje = geel en rood; paars = blauw en rood. Opmerkelijk voor een lid van De Stijl.

De ramen van de voormalige Rijks landbouw winterschool.

Van Doesburg ontwierp voor de school ook glas-in-loodramen ‘De Zaaier’ en ‘De Maaier’. Het museum heeft de ontwerptekeningen in de collectie, zie foto hieronder uit een oudere opstelling.

De ontwerpen voor De Zaaier, links, en De Maaier rechts door Van Doesburg, 1921.

Thijs Rinsema
Rinsema’s werk is in twee groepen te verdelen. In de eerste periode zie je lichte cubistische invloeden.

Stilleven met geabstraheerd groen drinkglas en andere voorwerpen, Thijs Rinsema, 1920-25. 

Later worden zijn schilderijen bewegelijker. Hij maakt mooie elegante schilderijen over onderwerpen uit zijn directe omgeving. Zo is hij is waarschijnlijk een van de weinige kunstenaars die voetballers schilderde. Hij stond iedere week naar zijn voetballende zoon te kijken. Rinsema reduceerde de spelers tot platte, bewegelijke vlakken. Hij maakte vergelijkbare abstracties van andere sporters.

Verbrand in een kuil
Thijs’ leven werd langzamerhand een soort Gesamtkunstwerk: huis en kunst vloeien in elkaar over. Zijn atelier en werkplaats veranderden, zoals we nog steeds in Museum Dr8888 kunnen zien, in prachtige kunstruimten.
Maar hij verkocht nauwelijks en schilderde vaak over ouder werk heen. Zijn vrouw Nel zag die groeiende hoeveelheid schilderijen met lede ogen aan. Ze had mogelijk weinig waardering voor zijn werk en zeker niet voor al die stukken die op zolder stonden. Na zijn dood in 1947 liet ze achterin de tuin een grote kuil graven. Daarin liet ze vrijwel alles wat nog op zolder stond, verbranden.

Stilleven met roosjes in gemberpot, Thijs Rinsema, 1940.

Verstopte erfenis
Gelukkig had Thijs een deel van zijn werk bij een collega in bewaring gegeven. Uit diens opslag kwamen rond 1970 een tweehonderdtal kunstwerken. Dat hoorde Thom Mercuur en daar maakte hij indertijd de tentoonstelling mee in ‘t Coopmanshuys te Franeker. Terecht liet hij ook het latere werk van Rinsema zien. Hoewel hij dan weer figuratief schildert, gebeurt er vaak iets mysterieus in die schilderijen: een vreemd perspectief, kleuren die net iets heftiger zijn dan gebruikelijk, of een fiks doorwerkte achtergrond. Het houdt het beeld levendig.

Stilleven met irissen en appels, Thijs Rinsema, zj.

Wie in het noorden is, moet zeker een keer langs gaan bij het huis dat de naam van de Rinsema’s draagt en in Museum DR8888, waar de werkplaats en de huiskamer van Thijs te zien zijn. Met enige regelmaat wordt er aandacht aan deze bizondere mannen en hun vrienden besteed. Wie weet, heb je geluk en is er ook in weer uitvoerig werk van de Rinsema’s en andere Stijl kunstenaars uit de eigen collectie te zien.
Houdt hun site in de gaten, bij de Voorzieningen, hieronder, staat de link van Museum Dr8888.

Thijs Rinsema aan het werk, foto collectie museum.

NB
Er was ook een tijd een Rinsema Stijlkamer in Museum Belvédère bij Heerenveen.
Er staan nog foto’s en een vlog bij Museum Belvédère, Heerenveen  op onze site,

PS
Wie vooruit denkt, bestelt bij de boekhandel reeds voor feestdagen en verjaardagen voor de leukste familieleden, de beste vrienden en de aardigste buren onze:
Gids naar Nederlandse musea, Op weg naar de kunst,
Auteurs: Micky Piller en Kristoffel Lieten; Uitgever Waanders in de Kunst.
Altijd actueel door de QR codes die verbinden met onze site voor commentaar en de website van het museum voor informatie! Zo staan er in het boek andere foto’s met werk van de twee Rinsema’s.

@museumdr8888; #tentoonstelling; #museumbezoek; #dagjeweg; #destijl; #vandoesburg; #interieur; #beeldendekunst; #kuntwerk; #museumbezoeken; #schilderkunst; #modernekunst.

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.